موضوع اقتصاد مقاومتی و تلاش برای استقلال اقتصادی، یکی از مهم‌ترین بحث‌های امروز جامعه ماست. همه می‌دانیم وابستگی اقتصادی چه بر سر زندگی و معیشت مردم می‌آورد و نتیجه‌اش این می‌شود که حتی برای جزئی‌ترین چیزها، به بیگانگان وابسته باشیم. در رژیم گذشته و به‌خصوص پس از بالا رفتن قیمت نفت، هر نوع کالایی را وارد می‌کردند و به این ترتیب ایران به یک واردکننده صِرف تبدیل شده‌ بود؛ اثر این روش زمانی معلوم شد که پس از سقوط رژیم پهلوی و آغاز خصومت غربی‌ها با انقلاب اسلامی ایران، بازار ما از نظر تأمین اجناس مورد نیاز دچار بحران جدی شد و برای تهیه و توزیع محصولاتی مانند فراورده‌های لبنی هم با مشکلات عدیده‌ای روبه‌رو شد و سال‌ها طول کشید تا کشور بتواند برای تهیه بخش مهمی از نیازهای خود، توانمندی پیدا کند. این را عرض کردم تا بدانید مقوله اقتصاد مقاومتی که در این سال‌ها از سوی مسئولان نظام مورد تأکید قرار گرفته، یک رویکرد حیاتی و ضروری است که از گذشته و بر پایه مبانی فقه پویای شیعه و قاعده«نفی سبیل» که بر استقلال و بی‌نیازی همه‌جانبه مسلمانان از کفار تأکید می‌کند، مورد توجه علما و فقهای نامدار ما بوده ‌است. لابد می‌پرسید: خب! این مطالبی که می‌گویی چه ربطی به صفحه اول رواق دارد!؟ اینجا معمولاً صحبت از تاریخ اماکن‌متبرکه و موضوع‌های مرتبط با آن می‌شود؛ صفحه اقتصادی نیست که این چیزها را بنویسی! با شرحی که در ادامه خواهید خواند، متوجه خواهید شد اتفاقاً ربط دارد. ۱۱۰ سال پیش، حرم مطهر شاهد تشکیل یکی از نخستین کمیته‌های اقتصادمقاومتی تاریخ ایران برای ایستادگی در برابر نفوذ اجنبی بود؛ موضوعی که شاید کمتر کسی از آن مطلع باشد و در تاریخ حرم رضوی، یک نقطه‌عطف محسوب می‌شود. با ما همراه باشید تا مروری بر این واقعه تاریخی و پُرافتخار داشته ‌باشیم.

مقدمات تشکیل یک کمیته

حرم مطهر امام‌رضا(ع) همان‌طور که پیشتر هم اشاره کردیم، دلیل اصلی پیدایش شهر مشهد و قلب تپنده این شهر بوده و هست. به همین دلیل مردم شهر در هر مناسبتی اعم از مذهبی یا ملی و همچنین برای مشورت در اتفاقات و رویدادهای مهم، به حرم می‌آمدند و با محوریت علما و مسئولان، تصمیم‌های اساسی می‌گرفتند. نمونه این تصمیم‌گیری را در واقعه الندشت و ایستادگی مردم مشهد در برابر مهاجمان، در قسمت‌های قبل رواق خواندید و شنیدید؛ بنابراین در رویدادهای مهمی که در تاریخ شهر مشهد رقم می‌خورد، حرم مطهر نقش مهمی ایفا می‌کند. برگردیم به ماجرای کمیته اقتصادمقاومتی؛ ۱۱۰ سال پیش، ایران اصلاً شرایط ایده‌آلی نداشت؛ پدران ما توانسته بودند بر استبداد غلبه کنند و محمدعلی‌شاه را از ایران بیرون بیندازند؛ اما این پایان دردسرها نبود. هنوز کشور ما در میانه توسعه‌طلبی دو دولت استعماری روسیه تزاری و انگلیس دست و پا می‌زد و سیاستمداران روشنفکر، مشغول جدال‌های سیاسی خود و احیاناً زد و بندهایی با سفارتخانه‌های بیگانه بودند. در این شرایط مجلس شورای ملی با تصویب قوانینی کوشید تا شرایط دشوار اقتصادی را تسهیل کند؛ رویکردی که استعمارگران با آن موافق نبودند و به این ترتیب، روسیه تزاری با دادن اولتیماتوم به ایران، خواهان پایان دادن به اصلاحات شد. ناصرالملک، نایب‌السلطنه طرفدار انگلیس، به سرعت این اولتیماتوم را پذیرفت و مجلس را هم منحل کرد! پس از آن، ایران تا چند سال مجلس نداشت. با رسیدن خبر رفتار خصمانه استعمارگران و تمکین ذلیلانه حکومت از خواست آن‌ها، علما در شهرهای گوناگون ایران جلساتی را برای ایجاد هسته‌های مقاومت تشکیل دادند. پیش از آن، آخوند خراسانی، مرجع بزرگ شیعه، در اعتراض به رفتار روس‌ها، حکم تحریم کالاهای روسی را صادر کرده بود؛ اما باید برای اجرای این حکم، مشی و روشی هماهنگ وجود می‌داشت.

گردهمایی در حرم رضوی

در یکی از روزهای آذر ماه سال ۱۲۹۰، علما در حرم رضوی گرد هم آمدند. جلسه بسیار مهمی بود. مشهد در نزدیکی مرزهای روسیه قرار داشت و تزار در خراسان نیروی‌نظامی مستقر کرده ‌بود. به دیگر سخن، مرزهای ایران به صورت کامل در اختیار بیگانگان قرار داشت و ورود کالاهای روسی بدون پرداخت عوارض گمرکی، بازار مشهد را در انحصار تجار روس قرار می‌داد. برای آگاهی‌بخشی به مردم و همراه کردن آن‌ها با جریان مبارزه، شیخ مهدی سلطان‌الواعظین، از خطبای زبردست آن دوره، بر فراز منبر مسجد گوهرشاد قرار گرفت و ضمن ایراد خطبه‌ای شورانگیز، مردم مشهد را به نخریدن کالاهای روسی تشویق کرد. علمایی که در اطراف منبر نشسته بودند، با ختم صلوات از این سخنان حمایت کردند. ساعتی بعد، حرم مطهر شاهد حضور جمعیت کثیری از مردم مشهد بود که علیه نفوذ اقتصادی روس‌ها شعار سر می‌دادند. کنسول تزار در مشهد کوشید از نفوذ خود در میان ثروتمندان شهر برای متوقف کردن نهضتی که آغاز شده بود، استفاده کند، اما فایده‌ای نداشت. جمعیت با جلوداری روحانیون، وارد بازار مشهد شدند که در ورودی آن در بخش جنوب‌غربی صحن عتیق قرار داشت. در نخستین گام، پارچه‌های بافت فرنگ و روسیه را جمع‌آوری کردند و آتش زدند و همه برای خرید محصول ایرانی به بازار هجوم آوردند. با توجه به همزمانی این اتفاق با ماه محرم و ایام عزاداری سیدالشهدا(ع) و وارداتی بودن قند مصرفی در مجالس، با تصمیم کمیته اقتصادمقاومتی مستقر در حرم مطهر، در محرم آن سال از عسل ایرانی تولید شده در ییلاقات مشهد، برای شیرین کردن چای استفاده کردند. این تصمیم‌گیری‌های هماهنگ، شرایط را برای کسانی که تا پیش از آن خود را وابسته به سفارت روس می‌دانستند و حتی برای فرار از پرداخت مالیات، تابعیت روسیه تزاری را می‌پذیرفتند، بسیار سخت کرد. کمیته مقاومت اقتصادی تا مدت‌ها در حرم مطهر فعال بود و تأثیر زیادی بر عادات اجتماعی و فرهنگی مردم مشهد گذاشت؛ اما افسوس که با آغاز قحطی بزرگ در سال ۱۲۹۴ ش که به صورت مصنوعی و توسط استعمار انگلیس آغاز شد، کمیته توان ادامه مسیر را از دست داد.